DOMEK LORETAŃSKI
Domem świętym Santa Casa Loreto nazywa się przeniesione z Nazaretu do Loreto we Włoszech oryginalne ściany domu Najświętszej Maryji Panny w którym około 30 lat mieszkała Święta Rodzina. Nazwa ta w obecnym znaczeniu obejmuje również późniejszą bogatą architektoniczno-rzeźbiarską odbudowę stanowiącą ochronę i wzmocnienie dla oryginalnego, bardzo skromnego domu oraz otoczone wielkim kultem sanktuarium z figurą NMP Loretańskiej. Domem Loretańskim nazywa się sanktuaria wybudowane z intencją skopiowania Świętego Domu w Loreto a przeznaczone do oddawania czci NMP Loretańskiej w otoczeniu, które było Jej domem na ziemi. Aby zrozumieć ducha i znaczenie sanktuarium w Gołębiu, które jest jedną z najpiękniejszych replik Santa Casa Loreto, trzeba znać przynajmniej najważniejsze fakty.
Początek historii od narodzin Chrystusa do wojen krzyżowych
Dom Maryji stał w Nazarecie i był miejscem zwiastowania przyjścia Zbawiciela a następnie zamieszkania Świętej Rodziny. Jak głosi legenda, po Wniebowstąpieniu Jezusa, Św. Piotr zbierał tu wiernych i odprawiał nabożeństwo jako w pierwszej świątyni chrześcijaństwa. Prosty i skromny dom o wymiarach 4m×9m i wysokości 3,5m (do ciemniejszego pasa) przykryty drewnianym dachem, dobudowany był stroną ołtarza do groty skalnej, która do dziś jest otoczona czcią w Bazylice Zwiastowania w Nazarecie.
Dom składa się z trzech surowych ścian murowanych i czwartej ściany skalnej z wejściem do groty oraz ogniskiem domowym – kominkiem. W ścianach było troje drzwi oraz jedno zamurowane, prawdopodobnie do części gospodarczej. Światło dochodziło przez okno w ścianie szczytowej. Ponadto wnęki w murze, miska do obywania rąk, podwyższenie części podłogi stanowiły wystrój domu Maryji i mieszkania Świętej Rodziny, który od czasu Konstantyna Wielkiego i jego matki Św. Heleny (313r.) stał się uznaną relikwią i mimo ekspansji islamu przetrwał na miejscu w Nazarecie aż do czasu krucjat.
Wojny krzyżowe od 1099 do 1294 roku
Santa Casa – Święty Dom w okresie panowania krzyżowców w Jerozolimie otoczony był ogromną czcią i był też miejscem nabożeństw. W 1219 roku modlił się tam Franciszek z Asyżu i funkcjonował klasztor. W 1263 roku Muzułmanie zdobyli częściowo i zburzyli kościół Św. Heleny, nie burząc Świętego Domu. Aby uchronić przed zniszczeniem został on w 1291 roku, tuż przed upadkiem Królestwa Jerozolimskiego przeniesiony do Ilirii (dzisiejsza Dalmacja) a następnie przez Niceforo Angelo przewieziony przez morze do Loreto (1294r.), gdzie go starannie postawiono. Rekonstrukcja objęła ukształtowanie terenu i trzy oryginalne ściany aż do wysokości pasa oczepowego dachu (ciemniejszy pas wewnątrz) za specjalnym uwzględnieniem „okna zwiastowania” i kominka za ołtarzem. Legenda a szczególnie tłumaczenie przekształciły nazwisko bizantyjskiej rodziny Angelo w „aniołów”, którzy mieli przenieść dom Matki Boskiej w miejsce bezpieczne. Obecność figury NMP była od początku tego okresu potwierdzana i wkrótce zasłynęła jako postać Matki Boskiej Loretańskiej. Relikwie trzech ścian przeniesiono do Loreto. Ściany domu NMP były już w XIV wieku obudowane osobno stojącym zabezpieczającym murem z cegieł.
Czasy nowożytne i współczesność
Na początku XVI wieku papież Juliusz II, budując wokół Św. Domu wspaniałą bazylikę zlecił Bramantemu (1507) zaprojektowanie nowej obudowy z marmuru. Zdobiło ją rzeźbami kilku wybitnych rzeźbiarzy renesansu. Dom jako sanktuarium i pamiątka został przykryty murowanym sklepieniem w 1536 roku wewnątrz. Na bocznych ścianach powyżej surowych murów zachowano polichromie przedstawiające sceny z życia NMP. Jednocześnie w związku z napływem mas pielgrzymów ze świata przywożących swoje „wezwania” do NMP zaczęła narastać w ciągu wieków piękna składana modlitwa – Litania Loretańska, do której w 1566 roku wiersz „Wspomożenie wiernych” dodał papież Pius V. W czasie wojen napoleońskich zrabowano w 1798 roku cenne wrota, nie uszkadzając Świętego Domu. Obecny wygląd dobudowanej ściany jest związany z rozwojem kultu NMP Loretańskiej i był skończony po stratach pożarowych (1921r.) w formie architektury ołtarzowej kontrastującej ozdobnością klasycznego wystroju ze skromnym wnętrzem oryginalnego dom.
